Demografia jest przyszłością. Czy Polska ma szansę odwrócić negatywne trendy?
Dlaczego dzietność w Polsce jest tak niska? Co można zrobić, by istotnie wzrosła?
Zmiany demograficzne są postrzegane jako egzystencjalne wyzwanie dla wielu krajów świata. W szczególności dotyczy to krajów Zachodu i Azji Wschodniej, z których znaczna część – po okresie bezprecedensowego rozkwitu – w XXI wieku może spodziewać się stopniowej marginalizacji. W grupie najbardziej zagrożonych krajów znajduje się także Polska. Najważniejszą przyczyną wyzwań demograficznych, takich jak prognozowane konsekwentne, w dostępnych horyzontach czasowych niekończące się wyludnianie, starzenie się demograficzne ludności czy spadek liczby ludności w wieku produkcyjnym, jest utrzymująca się przez dziesięciolecia niska dzietność, daleko odbiegająca od takiej, która gwarantowałaby zastępowalność pokoleń.
Książka Łakomego jawi się jako iskierka nadziei. W oparciu o niezwykle pogłębioną multidyscyplinarną i świetnie udokumentowaną analizę autor zwraca uwagę, że na dzietność każdej populacji oddziałują czynniki, które dają się racjonalnie zrozumieć oraz uporządkować, a skłonność do urodzenia dziecka jest wynikiem jednoczesnego oddziaływania wielu okoliczności. Autor podejmuje się skatalogowania oraz opisania tych czynników, ale na tym nie poprzestaje. Jego głównym obszarem zainteresowania jest Polska, i to w odniesieniu do niej analizuje i wyjaśnia, co nad Wisłą jest źródłem niskiej dzietności, co barierą stojącą na drodze do posiadania dzieci, a co potencjalnym zasobem umożliwiającym jej wzrost. Autor wskazuje też, które z czynników mają w naszym kraju istotne znaczenie, a które są drugorzędne czy wręcz w powszechnej świadomości przeceniane Identyfikuje 10 głównych aktualnych przyczyn niskiej dzietności w Polsce, których pokonanie umożliwiłoby zdecydowaną poprawę sytuacji demograficznej naszego kraju.
Książka łączy w sobie zatem nie tylko walor naukowy i analityczny, ale też posiada niezwykłą wartość strategiczną, pozwala bowiem zidentyfikować obszary, w których zmiana skutkować będzie pozytywnym oddziaływaniem na dzietność. Publikacja napisana jest przystępnym językiem, a autor nie stroni od ciekawostek i odważnych wniosków oraz rozprawiania się z popularnymi mitami. Lektura obowiązkowa dla wszystkich chcących zrozumieć to być może najważniejsze wyzwanie naszych czasów, jakimi są zmiany demograficzne w Polsce.
Mateusz Łakomy
Ekspert ds. demografii specjalizujący się w obszarze czynników i instrumentów wpływających na dzietność, sekularnych trendów demograficznych oraz demografii politycznej. Menedżer i konsultant z zakresu zarządzania oraz strategii z doświadczeniem w pracy dla biznesu, administracji oraz instytucji pozarządowych. Były prezes zarządu fundacji Narodowe Centrum Rozwoju Demograficznego oraz przewodniczący Komisji Spraw Narodowościowych i Demograficznych, a także członek zarządu Polskiego Towarzystwa Geopolitycznego. Absolwent Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Wprowadzenie 11
1. Sytuacja demograficzna w Polsce 15
2. Co się zmieni, jak nic się nie zmieni, czyli czy niska dzietność jest w ogóle problemem? 25
2.1. Poza horyzont: przewidywania, projekcje, prognozy 25
2.2. Migracje, czyli fałszywy trop w ratowaniu demografii 33
2.3. Konsekwencje niskiej dzietności 38
Konsekwencje ekonomiczne 40
Konsekwencje społeczne 50
Konsekwencje geopolityczne 62
3. Dlaczego ludzie w ogóle mają dzieci 73
3.1. Czynniki biologiczne 73
Rozrodczość ludzi na tle innych gatunków 73
Biologiczne źródła współżycia seksualnego 77
Neuronalne, hormonalne i biologiczne uwarunkowania rodzicielstwa 78
Biologiczne podstawy dzietności 81
Płodność naturalna 83
Przezwyciężyć biologię 85
Kontrola urodzeń jako narzędzie ingerencji w biologię 86
Podsumowanie 89
3.2. Motywacje, ideały, plany i decyzje 90
Motywacje do posiadania dziecka 90
Idealna liczba dzieci 95
Planowanie urodzenia dziecka 100
3.3. Bierność, spontaniczność, otwartość i zaskoczenie 102
Powstawanie rodzin wielodzietnych 106
Podsumowanie 108
4. Co wpływa w Polsce na możliwość posiadania dzieci 109
4.1. Związek, więzi i ich trwałość 109
Przegląd międzynarodowy 109
Powstawanie związków 117
Dzietność według typów związków 120
Powody zawarcia małżeństwa 128
Miłość: wszyscy o niej marzymy, ale czy umiemy o nią zadbać? 130
Konkubinaty 135
Rozwody 136
Samotne rodzicielstwo 140
Podsumowanie 141
4.2. Edukacja umożliwiająca stworzenie związku i zapewnienie dochodów 143
Przegląd międzynarodowy 145
Luka edukacyjna i jej przyczyny 149
Podsumowanie 169
4.3. Dochody i ich wysokość 170
Przegląd międzynarodowy 170
Dzieci są bezcenne. Ale ich utrzymanie kosztuje 173
Podsumowanie 180
4.4. Stabilna praca, jej elastyczność i możliwości opieki nad najmłodszymi dziećmi 182
Przegląd międzynarodowy 182
Stabilność zatrudnienia 190
Wymiar czasu pracy 195
Równowaga rodzina–praca w percepcji Polaków 200
Opieka matki nad dzieckiem do ukończenia 3 roku życia: preferencje, radości i wyzwania 202
Skoro nie matka to kto? Opieka innych członków rodziny 206
Ojciec-Polak: praca, opieka nad dzieckiem i udział w obowiązkach domowych 208
Żłobki i inna opieka instytucjonalna 214
Powrót do pracy 219
Podsumowanie 221
4.5. Warunki mieszkaniowe 223
Przegląd międzynarodowy 223
Mieszkania a posiadanie dzieci 225
Sytuacja mieszkaniowa 229
Podsumowanie 238
4.6. Zdrowie rodziców warunkujące zdolność i chęć urodzenia dzieci 239
Niepłodność, płodność obniżona i bezpłodność 239
Wiek jako zasadnicza przyczyna niepłodności i płodności obniżonej 243
Endometrioza 247
Zdrowie psychiczne 249
Depresja poporodowa 252
Cesarskie cięcia i porody naturalne 254
Opieka okołoporodowa 260
Antykoncepcja 263
Zdrowie w ogólności 267
Metoda in vitro 269
Podsumowanie 276
4.7. Wiek w drugiej odsłonie, czyli płodność to nie wszystko 276
Podsumowanie 283
4.8. Kultura 284
Rodzina, macierzyństwo, ojcostwo i dzieci w percepcji Polaków 285
Normy i doświadczenia przekazywane przez rodzinę i innych bliskich 290
Media: telewizja, media społecznościowe, pornografia, gry komputerowe, smartfon. Rzeczywistość alternatywna? 301
Religijność 325
Normy kulturowe pracodawców 350
Podsumowanie 352
4.9. Emigracja 353
4.10. Wyzwania specyficzne dla danego regionu 356
4.11. Katastrofy 363
Kryzysy gospodarcze 363
Pandemia COVID-19 365
Wojna w Ukrainie 369
4.12. Zróżnicowanie oddziaływania czynników według kolejności dziecka 371
5. Wniosek: 10 najważniejszych barier wzrostu dzietności w Polsce 379
5.1. Bariery uniwersalne 380
Bariera 1. Różnice edukacyjne między kobietami a mężczyznami 380
Bariera 2. Nadmierne wykorzystywanie umów na czas określony wobec młodych dorosłych 384
Bariera 3. Brak wystarczających dochodów w pierwszych trzech latach życia dziecka 385
Bariera 4. Niska dostępność mieszkań na własność dla młodych dorosłych 387
Bariera 5. Niedostatek głębokich relacji w parze i w rodzinie pochodzenia 389
Bariera 6. Niedostępność pracy na część etatu 391
Bariera 7. Niskie dochody na osobę części rodzin chcących mieć 3+ dzieci 392
Bariera 8. Cesarskie cięcia bez wskazań medycznych i endometrioza 393
5.2. Bariery dotykające szczególnie najmłodsze roczniki 394
Bariera 9. Nadmierne użytkowanie internetu i smartfona 394
Bariera 10. Sekularyzacja 395
6. Jaka jest nagroda za zwiększenie dzietności i jak Polska jest przygotowana, by po nią sięgnąć? 397
6.1. Co się zmieni w społeczeństwie i gospodarce w przypadku istotnego wzrostu dzietności 398
6.2. Polska w blokach startowych po lepszą przyszłość, czyli zaskakująco dobry punkt wyjścia 401
7. Teoria miłości jako warunku posiadania dzieci w krajach rozwiniętych 413
Zakończenie 419
Bibliografia 421
